Mimo tego, że nie istnieje obowiązek wykonywania zawodu radcy prawnego/adwokata przez osoby posiadające takie uprawnienia zawodowe (czy też obowiązek utrzymywania się wyłączenie z wykonywania tych zawodów) wielu z nas staje przed dylematem czy jest w stanie podjąć wykonywanie zawodu lub utrzymać się z jego wykonywania. Szczególnie w warunkach epidemii, a także stanowiących jej następstwo silnej konkurencji i zmieniających w obliczu kryzysu wymagań klientów. W konsekwencji zaś, czy nie będziemy zmuszeni okolicznościami do choćby tymczasowego zarobkowania poza wykonywaniem zawodu. Chociaż mówimy tutaj o postępowaniu poza wykonywaniem zawodu – to jednak etyka zawodowa nie przestaje nas obowiązywać.
Zajęcia zarobkowe poza wykonywaniem zawodu
Rozpoczynajmy od określenia obszaru zajęć zarobkowych poza wykonywaniem zawodu. Można wskazać dwa główne pola takich zajęć:
- wykonywanie zajęć prawniczych nie wchodzących w zakres wykonywania zawodu („zajęcia prawnicze nieregulowane”), w tym tzw. prawniczych zajęć niepołączalnych z wykonywaniem zawodu („zajęcia niepołączalne”)
- wykonywanie zajęć nieprawniczych związanych z wykonywaniem zawodu („zajęcia pokrewne”), albo z nim nie związanych (czy szerzej nie związanych ze stosowaniem prawa) („zajęcia nieprawnicze”).
Zajęcia prawnicze nieregulowane to czynności prawnicze, które mogą być realizowane przez każdego w ramach wolności działalności gospodarczej (w tym swobody przedsiębiorczości lub usług), wyboru i wykonywania zawodu lub pracy. To otwarty i szeroki katalog czynności z wyłączeniem czynności zastrzeżonych dla radców prawnych/adwokatów (tj. reprezentowania – z pewnymi wyjątkami – przed sądami i innymi organami) oraz dla doradców podatkowych lub rzeczników patentowych. Najczęściej chodzi o realizowanie ww. zajęć na rzecz różnych jednostek organizacyjnych (w tym organów władzy lub administracji, osób prawnych, nie wyłączając spółek kapitałowych) lub na rzecz ich klientów – w formach lub w sposób nie stanowiących wykonywania zawodu tj. w charakterze osoby zatrudnionej jako prawnik (ale nie w roli radcy prawnego/adwokata), „zwykłego” przedsiębiorcy świadczącego usługi prawnicze, wspólnika (świadczenie usług jako wkład lub tzw. świadczenie niepieniężne) lub członka organów podmiotów świadczących usługi prawnicze.
Zajęcia niepołączalne to takie, których nie można łączyć z wykonywaniem zawodu radcy prawnego/adwokata (np. art. 26 i art. 28 ust. 1 U.r.p., art. 4b ust. 1 i art. 74 ust. 1 U.p.a., art. 214 § 1 i art. 387 § 1 KSH, art. 2 pkt. 2 b ustawy o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne, art. 202 ust. 1 ustawy o KAS, art. 24f ust.1 ustawy o samorządzie gminnym). Mówimy tu o zmianie zawodu na inny lub wykonywaniu czynności, których nie można łączyć z wykonywaniem prawniczego zawodu regulowanego w całości lub części.
Zajęcia pokrewne to wykonywanie innych ról zawodowych (np. doradca podatkowy, rzecznik patentowy, biegły rewident, księgowy, tłumacz) lub korzystanie z nieprawniczych kompetencji (np. biznesowych, finansowych, technicznych, medycznych, językowych) – w związku z wykonywaniem zawodu. Nie stanowią one przejawu wykonywania zawodu (choćby były związane ze stosowaniem prawa lub prawo stanowiło ich uatrakcyjnienie) jeżeli nie są realizowane w dopuszczalnych dla zawodu formach oraz nie mają na celu (nie są podporządkowane) wyłącznie udzielenia pomocy prawnej klientowi w zorganizowaniu jego działań w poszanowaniu prawa i poddaniu jego zamierzeń regułom prawnym. Inny słowy, gdy są realizowane przede wszystkim lub przeważająco w innym celu niż pomoc prawna lub są podporządkowane innym świadczeniom (jako głównym świadczeniom), lub podlegają instrukcjom klienta, lub stanowią działanie na rzecz obu stron transakcji – nie wchodzą w wykonywanie zawodu, nawet gdy stanowią wykorzystanie „prawniczych” kompetencji w innym celu niż pomoc prawna (wyrok TSUE z 26.06.2007 r., C-305/05).
Zajęcia nieprawnicze to czynności z istoty swej nie wchodzące w zakres jakichkolwiek zajęć prawniczych (nawet jeżeli z ich wykonywaniem związane było w jakimś zakresie stosowanie prawa) Chodzi tu o zajęcia realizowane w ramach zatrudnienia na stanowisku „nieradcowskim/nieadwokackim”, prowadzenia działalności innej niż prawnicza jako przedsiębiorca lub udział w jednostkach organizacyjnych (jako wspólnik lub członek organów) prowadzących taką działalność. W szczególności chodzi tu zajęcia realizujące cele/czynności handlowe (prowadzenie transakcji, pośrednictwo), finansowe (np. osiągnięcie zysku, znalezienie najkorzystniejszego ekonomicznie rozwiązania), kierownicze (zarządzanie).
Zajęcia zarobkowe poza wykonywaniem zawodu, a zasady etyki zawodowej
Realizując zajęcia zarobkowe poza wykonywaniem zawodu (w tym łącząc je z wykonywaniem zawodu) radca prawny/adwokat musi w każdym przypadku poddać je poniższej ocenie.
Po pierwsze, czy zajęcia prawnicze nieregulowane nie naruszają one form wykonywania zawodu lub nie stanowią przejawu brania udziału lub pomocy w niejawnym dla klienta świadczeniu pomocy prawnej w celu zarobkowym, gdyż wszystkie usługi prawnicze świadczone przez radców prawnych/adwokatów wykonujących zawód powinny być realizowane w sposób jawny dla klienta i w formach jego wykonywania, w ramach których nie można ich łączyć z innym zajęciami (art. 8 U.r.p. i art. 4a U.p.a.; art. 25 ust. 2KERP/§9 ust. 2 lit a. KEA).
Po drugie, czy ich wykonywanie nie prowadzi do poniżenia go w opinii społecznej ze względu na posiadany status zawodowy lub nie podważy autorytetu i publicznego zaufania do każdego z tych zawodów (art. 11 KERP/§ 1 ust. 2 i 3 i § 4 KEA) – tzn. czy konkretne pozazawodowe zajęcie nie podważy zaufania do jego wykonawcy jako przedstawiciela zawodu publicznego zaufania, albo publicznego zaufania do zawodu postrzeganego jako grupa zawodowa mająca swoją misję, powołanie, cele i specyfikę działania.
Po trzecie, czy nie stanowi ono przejawu zajęć niedopuszczalnych (art. 25 KERP – jako zakazu wykonywania innych zajęć/§ 9 KEA – jako zakazu łączenia innych zajęć z wykonywaniem zawodu) tj. takich, które są wykonywane poza zawodem i które mogłyby:
- ograniczać jego niezależność – tzn. czy konkretne pozazawodowe zajęcie nie spowoduje wejścia w relacje zależności, podporządkowania, zażyłości, wdzięczności, wpływów, nacisków w efekcie których nie można zagwarantować zawodowej niezależności,
- uwłaczać godności zawodu lub podważać do niego zaufanie (patrz wyżej),
- grozić naruszeniem tajemnicy zawodowej – tzn. czy konkretne pozazawodowe nie spowoduje zagrożenia ujawnienia informacji, co do których istnieje zawodowy obowiązek zachowania ich w poufności,
- obniżać jakość świadczonej pomocy prawnej (adwokaci) – tzn. czy konkretne pozazawodowe zajęcie nie spowoduje takiego zaangażowania, że wykonywanie zawodu stanie się zajęciem ubocznym, marginalnym lub incydentalnym, co może mieć wpływ na kompetencje i jakość niezbędne do świadczenia pomocy prawnej,
- powodować utratę zaufania klienta (adwokaci) ) – tzn. czy konkretne pozazawodowe zajęcie nie spowoduje podważenia podstawy relacji z klientem, w braku której nie będzie można świadczyć pomocy prawnej.
Po czwarte, czy nie stanowią one przejawu zajęć niepołączalnych – tzn. czy nie ma zakazu łączenia konkretnych zajęć (np. działalności, zawodu, funkcji, roli, stanowiska) z wykonywaniem zawodu.
Należy przy tym zauważyć, że powyższa ocena odnosi się nie tylko do radców prawnych/adwokatów wykonujących zawód i łączących jego wykonywanie z innymi zajęciami zarobkowymi, ale również – choć nie w całości – do nie wykonujących zawodu i wykonujących inne zajęcia. Istotne jest bowiem posiadanie statusu radcy prawnego/adwokata, co oznacza podleganie zasadom etyki także w trakcie niewykonywania zawodu (godność zawodu, zajęcia niedopuszczalne).
W obszarze zajęć zarobkowych poza wykonywaniem zawodu ryzyko etyczne może w konkretnych okolicznościach stwarzać ze względu na swój charakter, przedmiot, miejsce, zasady i sposób wykonywania, kontekst społeczny zajęcie obejmujące:
- świadczenie przez radców prawnych/adwokatów wykonujących zawód usług prawniczych nieregulowanych w formie lub na rzecz spółki kapitałowej albo jej klientów – wobec czego radca prawny/adwokat:
- nie może być wspólnikiem spółki kapitałowej, której przedmiot działania obejmuje świadczenie pomocy prawnej, nawet wówczas, gdy nie wykonuje w niej czynności zawodowych (na rzecz spółki lub jej klientów), a także jeżeli nie wykonuje zawodu stałe lub okresowo, a jest wpisany na listę radców prawnych,
- nie może być członkiem organów spółki kapitałowej świadczącej pomoc prawną, niezależnie od tego czy świadczy pomoc prawną na jej rzecz lub rzecz jej klientów, lub takiej pomocy nie udziela,
- nie może świadczyć stałej i pełnej pomocy prawnej na rzecz spółki kapitałowej świadczącej pomoc prawną lub na rzecz jej klientów,
- może świadczyć usług prawnicze w spółce kapitałowej nie w charakterze radcy prawnego i bez ujawniania, że takie uprawnienia posiada oraz bez posługiwania się tytułem zawodowym, o ile świadczenie takich usług jest zgodne z art. 25 KERP/§ 9 KEA;
- różnego rodzaju działalność handlową, której nie można pogodzić z podstawowymi wartościami zawodowymi – ze względu na naruszenie godności zawodu,
- działalność usługową, w szczególności działalność pośredników, firm pożyczkowych lub windykacyjnych, kancelarii odszkodowawczych, lombardów – ze względu na naruszenie godności zawodu,
- wykonywanie różnych funkcji publicznych, biznesowych, społecznych (w organach władzy lub osób prawnych, a także innych jednostek organizacyjnych, komisjach przetargowych, inspektora bhp, członka organów dyscyplinarnych) lub ról zawodowych (np. inspektora ochrony danych, complinace) – ze względu na naruszenie niezależności;
- łączenie wykonywania zawodu z zajęciami dającymi dostęp do istotnych tajemnic klienta, których ujawnienie nie podlega szczególnym gwarancjom lub procedurom (np. księgowy, różnego rodzaju doradca lub zarządca, powiernik, agent, członek organów lub kierownik, wspólnik świadczący usługi w ramach świadczeń niepieniężnych) – ze względu na groźbę naruszenia tajemnicy zawodowej,
- jednoczesne wykonywanie zawodu radcy prawnego i adwokata, praca w organach wymiaru sprawiedliwości, organach ścigania, w zawodzie notariusza/kancelarii notarialnej, komornika, Prokuratorii Generalnej na określonych stanowiskach (w przypadku adwokatów także zatrudnienie na umowie o pracę lub zawodowa służba wojskowa).
- wykonywania zawodu w lokalizacji naruszającej „dobre sąsiedztwo” tj. jego lokalizacji wspólnie lub w pobliżu wykonywania zajęć naruszających godność zawodu.
