Zmiana zawodu prawniczego i sektora jego wykonywania z perspektywy zasad adwokackiej i radcowskiej etyki zawodowej
Odejście z zawodu przez sędziego, prokuratora, notariusza, komornika lub innego prawnika pełniącego funkcję publiczną lub zatrudnionego w organach władzy/administracji publicznej („Prawnicy”) połączone z przejściem do zawodu adwokata lub radcy prawnego („Przejście z sektora publicznego do prywatnego”) albo odwrotnie („Przejście z sektora prywatnego do publicznego”) (revolving door) („Zmiana zawodu”) nie jest zjawiskiem marginalnym i bezproblemowym. Przeciwnie ze Zmianą zawodu zawiązany jest cały szereg etycznych zagadnień, które nie polegają łatwemu i jednoznacznemu rozwiązaniu. W pewnym uproszczeniu sprowadzają się one do tego jak ma postępować Prawnik, która zmienił zawód, gdy napotka w aktualnie wykonywanym zawodzie na „ślady” lub skutki swojej zawodowej przeszłości. W praktyce mogą być istotne w szczególności następujące zagadnienia – co zrobić: w przypadku zajmowania się w nowym zawodzie sprawami, w których brało się udział przy wykonywaniu poprzedniego zawodu; z posiadanymi z racji wykonywania poprzedniego zawodu poufnymi informacjami, doświadczeniami i rezultatami/efektami pracy zawodowej; w nowym zawodzie z osiągniętą w poprzednim zawodzie pozycją zawodową, siecią relacji i kontaktów. W tym poście skupimy się na tych zagadnieniach w kontekście Zmiany zawodu oraz z perspektywy zasad adwokackiej i radcowskiej etyki zawodowej.
Rozpoczynając należy zauważyć, że zarówno Kodeks Etyki Adwokackiej („KEA”) jak i Kodeks Etyki Radcy Prawnego („KERP”) nie regulują wprost Zmiany zawodu, ale poświęcają nieco uwagi poruszonym wyżej zagadnieniom przy okazji regulacji kilku zasad etyki.
Do Zmiany zawodu polegającej na Przejściu z sektora publicznego do prywatnego odnoszą się jedynie niektóre postanowienia KEA/KERP regulujące zasady:
- unikania konflikt interesów wyrażona w § 22 lit. b KEA (adwokatowi nie wolno podjąć się prowadzenia sprawy ani udzielić pomocy prawnej, jeżeli brał udział w tej sprawie wykonując funkcję publiczną) oraz w art. 27 pkt 1 KERP (radca prawny nie może udzielić pomocy prawnej, jeżeli brał udział w sprawie jako przedstawiciel organów władzy publicznej lub osoba pełniąca funkcję publiczną albo jako arbiter, mediator lub biegły). Regulacje powyższe mają charakter zakazów udzielania pomocy prawnej w związku z wykonywaniem zawodu adwokata/radcy prawnego – generalnych i bezwarunkowo niedopuszczalnych oraz obejmują każdy konflikt interesów, który wchodzi w ich zakres normowania. Nie ulega wątpliwości, że regulacje te – mimo nieprecyzyjnej redakcji[1] – odnoszą się do osób pełniących uprzednio funkcje publiczne (sektor publiczny) w rozumieniu art. 115 § 19 KK (w tym tzw. funkcjonariuszy publicznych – art. 115 § 13 KK), w szczególności do sędziów, ławników, asystentów sędziów, referendarzy, urzędników sądowych prokuratorów i urzędników prokuratury, notariuszy, komorników, urzędników państwowych i samorządowych – którzy przeszli do adwokatury lub radcostwa (sektor prywatny). Kwestią interpretacji jest rozumienie pojęcia „brał udział w sprawie”. Należy przyjąć, że chodzi tu o wyrobienie sobie stosunku do sprawy poprzez udział w niej tj. uczestnictwo merytoryczne (przygotowanie, rozstrzyganie), formalne (nadzór, kontrola), a nawet organizacyjne lub materialno-techniczne, jeżeli tylko była możliwość zapoznania się ze sprawą. Innym dyskusyjnym zagadnieniem jest to czy rozpoczęcie wykonywania nowego zawodu w wieloosobowej strukturze organizacyjnej generuje konflikt interesów u wszystkich innych uczestników tej struktury dotyczący jej klienta, którego interesy pozostają w konflikcie z osobą związaną z przystępującym. Ze względu na brak wyraźnej regulacji konflikt nie powstanie automatycznie[2], ale należy dokonać w tym zakresie oceny w każdym konkretnym przypadku z zastosowaniem § 21-22, § 46-48 KEA oraz art. 26-30 KERP oraz zasady lojalności wobec klienta (art. 6 KEA i art. 8 KERP);
- zachowania niezależności wyrażona w § 7 KEA (w czasie wykonywania czynności zawodowych adwokat korzysta z pełnej swobody i niezależności) oraz w art. 7 KERP (radca prawny nie może udzielić pomocy prawnej, jeżeli wykonywanie czynności zawodowych naruszałoby ograniczenia jego niezależności tj. wolność od wszelkich wpływów wynikających z jego osobistych interesów, nacisków z zewnątrz oraz ingerencji z jakiejkolwiek strony lub z jakiegokolwiek powodu, poleceń, sugestii, wskazówek, spełniania oczekiwań klienta lub osób trzecich). Wymaganie przy Przejściu z sektora publicznego do prywatnego całkowitego zerwania z poprzednim środowiskiem zawodowym były absurdalne, niezasadne i nieproporcjonalne. Kontynuowanie pewnych relacji i kontaktów nie jest zakazane, o ile nie przeszkadza zachowaniu autonomii przy wykonywaniu czynności zawodowych adwokata/radcy prawnego. W praktyce jest to trudne do oceny i może krzyżować się z konfliktem interesów (art. 10 KERP) i oznacza konieczność każdorazowej weryfikacji czy w takiej relacji/kontakcie występuje zagrożenie lub wywierają one wpływ na czynności zawodowe. Innymi słowy chodzi o to, aby w czynnościach zawodowych adwokat/radca prawny był wolny od wpływów zewnętrznych poprzedniego środowiska zawodowego (działania „pod dyktando” lub „faworyzowania”) oraz kierował się przy ich wykonywaniu prawem, własnym osądem i racjami merytorycznymi oraz dobrem i interesem klienta z pominięciem w tym zakresie jakichkolwiek wpływów osób z poprzedniego środowiska zawodowego. Niezależność to nie brak stronniczości i interesowności charakterystycznych dla obowiązków władzy publicznej – przeciwnie adwokat/radca prawny nie jest bezstronny, gdyż działa w interesie klienta;
- dbania o godność zawodu w relacjach z osobami z poprzedniego środowiska zawodowego (§ 1 KEA i art. 11 ust. 1 i 2 KERP) – tutaj w stosunkach z sądami i innymi organami władzy – wyrażona w § 27 ust. 1 KEA (adwokat zobowiązany jest zachować umiar i takt wobec sądu, urzędów i instytucji przez którymi występuje) oraz w art. 48 (radca prawny powinien dbać o to, aby jego zachowanie nie naruszyło powagi sądu, urzędu lub innych instytucji, przed którymi występuje) i art. 49 KERP (radca prawny nie może publicznie okazywać swojego osobistego stosunku do pracowników wymiaru sprawiedliwości, organów lub innych instytucji, przed którymi występuje). Zasady te nakazują zachowywanie zdrowego zawodowego dystansu wobec osób z poprzedniego środowiska zawodowego pełniących rolę organów władzy publicznej przy wykonywaniu czynności zawodowych lub w sytuacjach publicznych. Wiąże się z tym przestrzeganie podwyższonych standardów kultury zawodowej wobec takich osóbtzn. nie tylko z utrzymaniem atmosfery porządku, powagi, spokoju, ale także z okazywaniem szacunku, brakiem protekcjonalizmu czy lekceważenia oraz kultury wypowiedzi (profesjonalizm, rzeczowość, umiar, takt i powściągliwość, zakaz nieuzasadnionej krytyki lub innych negatywnych wypowiedzi, nawet w reakcji na niezgodne z prawem lub niedopuszczalne zachowania takich osób – art. 39 KERP). Z drugiej strony mamy zakaz powoływania się na znajomości lub inne wpływy u osób z poprzedniego środowiska zawodowego poprzez okazywanie publicznej zażyłości lub konfidencyjności w kontaktach oraz powstrzymanie się z innymi zachowaniami lub gestami, które mogłyby być odebrane na zewnątrz jako familiarne lub wskazywać na koneksje;
- informowania o wykonywaniu zawodu i pozyskiwania klientów wyrażone w § 23a ust. 1 i 2 KEA oraz w art. 31 – 33 KERP. KEA (art. 23a) co do zasady nie dopuszcza komunikowania informacji z przeszłości zawodowej, z wyjątkiem, gdy dotyczy to składania ofert w konkursach, przetargach lub na życzenie klienta. KERP (art. 31 ust. 3 pkt 3) dopuszcza informowanie o życiorysie zawodowym, pełnionych funkcjach i zajmowanych stanowiskach, uzyskanych doświadczeniach i umiejętnościach zawodowych, co może dotyczyć zawodowej przeszłości. W komunikacji takich informacji należy jednak zachowywać dużą ostrożność oraz unikać zbytniej szczegółowości i przesady z „zawodowym samochwalstwem”. Ze względu na swoją treść, formę, miejsce, sposób lub kontekst rozpowszechniania nie mogą one bowiem wprowadzać w błąd (art. 32 pkt 1 KERP) lub co najmniej sugerować, że występują jakieś związki z uprzednio wykonywanym zawodem lub, że mogą one być wykorzystane w interesie klienta (tzw. powoływanie się na wpływy lub inne związki – art. 32 pkt 3 KERP), czy wpłynąć na większą skuteczność w wykonywaniu czynności zawodowych, w tym składnie w tym zakresie nierzetelnych gwarancji lub obietnic. O ile, takie zachowanie steruje w efekcie zachowaniem klienta w sposób pożądany przez adwokata/radcy prawnego, ale niekoniecznie dla klienta korzystny – stanowi przejaw ograniczania klientowi swobody wyboru (art. 32 pkt 3 KERP).
Zmiana zawodu polegająca na Przejściu z sektora prywatnego do publicznego, poza pewnym wyjątkiem, pozostaje poza sferą regulacji KEA/KERP[3]. Wspominamy wyjątek dotyczy obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, który nie ustaje w czasie mimo zaprzestania wykonywania zawodu adwokata/radcy prawnego tj. skreślenia z odpowiedniej listy (§ 19 ust. 7 KEA i art. 17 KERP). Oznacza to, że obowiązek powyższy ma zastosowanie po ww. Przejściu w takim samym stopniu i zakresie jak podczas wykonywania zawodu adwokata/radcy prawnego. Objęte nim informacje nie mogą zatem być ujawnione, ani wykorzystywane we własnym lub cudzym interesie w związku i w czasie wykonywania nowego zawodu.
Reasumując, KEA/KERP regulują Zmianę zawodu fragmentarycznie przez odpowiednie zastosowanie do niej kilku zasad etyki zawodowej. Nie rozwiążą więc wszystkich związanych z nią problemów. Jednak wzrost mobilności zawodowej Prawników powoduje ich narastanie i nie powinien natrafiać na regulacyjną „próżnię”.
[1] „Wykonywanie funkcji publicznej” jest równoznaczne z „pełnieniem funkcji publicznej” i koresponduje z definicją legalną z art. 115 § 13 i § 19 KK. Wyrażenie „organy władzy publicznej” winno być rozumiane jako organy dysponujące z mocy ustawy kompetencjami władczymi (ustawodawczymi, sądowniczymi lub wykonawczymi), będące organami państwa lub samorządu terytorialnego względnie samorządów bądź organizacji obywatelskich lub związków wyznaniowych – jeżeli ustawa przekaże im takie kompetencje (patrz art. 7 Konstytucji RP) jest jednak niedookreślone i częściowo pokrywa się z „pełnieniem funkcji publicznej” – w efekcie może rodzić problemy interpretacyjne.
[2] Poza przypadkiem wykonywania czynności zawodowych za granicą (poza EOG – tu powstanie automatycznie, gdy zasady etyki państwa goszczącego tak stanowią) lub tzw. działalności transgranicznej w krajach CCBE (tu powstanie automatycznie, gdyż stosuje się Kodeks CCBE) (art. 2 KERP)
[3] Zmiany zawodu mogą dotyczyć ograniczenia wynikające z regulacji prawnych np. z: U.r.p. (wpis na listę radców prawnych), ustawy z 21.08.1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne, KPA, KPC, KPK (wyłączenie urzędnika lub sędziego). Ich omówienie wykracza jednak poza ramy tego postu
