Ktoś zadał ostatnio pytanie – czy kodeksy etyki zawodowej mogą ograniczać wolności radców prawnych/adwokatów dotyczące ich zajęć poza wykonywaniem zawodu ? Chodzi o adwokata, który wniósł do Trybunału Konstytucyjnego skargę kasacyjną dotyczącą niekonstytucyjności § 9 Kodeksu Etyki Adwokackiej („KEA” – odpowiednika art. 25 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego („KERP”). Skarga została przyjęta do rozpoznania przed liberalizacją § 9 KEA we wrześniu 2019 r. (patrz: https://www.rp.pl/Etyka-i-reklama/308089904-Skarga-konstytucyjna-dot-kodeksu-etyki-adwokackiej.html).
W wymiarze normatywnym Konstytucja stanowi, że ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny oraz, że każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, z wyjątkami określonymi ustawą (art. 22 i art. 65 ust. 1). Wolności powyższe obejmują także radców prawnych i adwokatów. Uchwały samorządów zawodowych, nie są źródłami prawa powszechnie obowiązującego, ale aktami prawa wewnętrznego mającymi charakter normatywny tj. zawierającymi normy generalne (dotyczą określonej kategorii niezindywidualizowanych imiennie adresatów – wszystkich członków samorządu) i abstrakcyjne (ich treść nie wyczerpuje się w jednostkowym nakazie określonego zachowania się) (por. wyroki TK z: 18.02.2004 r., P 21/02 i 23.04.2008 r., SK 16/07; postanowienie TK z 20.11.2018 r. U 4/17). Wobec tego pojawia się pytanie, czy art. 25 KERP/§ 9 KEA mogą ingerować w ww. wolności ?
Z jednej, strony TK (por. wyroki TK z: 19.03.2001 r.; K 32/00; 18.02.2004 r., P 21/02; 19.01.2010 r. SK 35/08) dopuszcza w pewnym zakresie ograniczenie przez samorządy zawodowe ww. wolności, uzasadniając to celami (sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu – art. 17 ust. 1 Konstytucji) oraz charakterem ich działania (ograniczenia ww. wolności wynikają z potrzeby ochrony publicznego zaufania do zawodu). Ingerencja powyższa może zaś nastąpić wyłączenie w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony oraz musi posiadać wyraźną, a nie blankietową podstawę ustawową i pozostawać w standardzie wyznaczonym dla takich ograniczeń art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W tym nurcie mieści się także stanowisko SN, że „zakaz określonej aktywności adwokata, w tym prowadzenia działalności gospodarczej, którego naruszenie skutkowałoby odpowiedzialnością dyscyplinarną i sankcjami, łącznie z wydaleniem z adwokatury, powinien być zamieszczony w ustawie, ewentualnie zostać wprowadzony w drodze ustawy”, a więc nie jedynie drogą uchwały organu samorządu zawodowego (por. postanowienie SN z 13.12.2017 r., SDI 87/17). U.r.p. ani U.p.a. nie zawierają w tym zakresie wyraźnych podstaw. Ponadto, akty te nie powołują w swej treści określonych, choćby fragmentarycznie, dyrektyw, które pozwoliłyby na ustalenie merytorycznych ustawowych kryteriów określających zasady i granice ingerencji aktami prawa wewnątrzkorporacyjnego w sferę konstytucyjnych wolności członków samorządu zawodowego. Również określone ustawowo przeszkody do wykonywania zawodu lub przyczyny nakazujące skreślenie z listy (art. 222, art.29 U.r.p./ art. 4 ust. 1b i art. 72 U.p.a.) – nie wskazują w tym zakresie (poza tzw. zajęciami niepołączalnymi – art. 26 i art. 28 ust. 1 U.r.p., art. 4b ust. 1 i art. 74 ust. 1 U.p.a.), na działalność gospodarczą, ani wykonywanie innych zawodów lub pracy. Można z tego wysnuć wniosek, że w braku wyraźnych podstaw ustawowych kodeksy etyki zawodowej nie mogą samoistnie na podstawie art. 25 KERP/§ 9 KEA ograniczać wykonywania objętych nimi zajęć jako przejawów ww. wolności.
Z drugiej, strony na kanwie wyroku TK (por. wyrok TK z 23.04.2008 r., SK 16/07) można wyrazić pogląd, że przepisy art. 3 ust. 2, art. 57 pkt i art. 64 ust. 1 U.r.p. zobowiązują radców prawnych do przestrzegania zasad etyki zawodowej, zaś właściwe organy samorządu zawodowego do ich uchwalenia oraz sankcjonują ich nieprzestrzeganie (jako przewinienia dyscyplinarne). Tym samym wg. TK takie przepisy ustawy mogą zostać uzupełnione normami kodeksowymi (moralnymi), a zatem „…wymóg ustawowej podstawy ograniczenia, przynajmniej w szerokim znaczeniu, został zachowany…”, a „…za nieco bardziej liberalnym ujęciem tej przesłanki przemawia specyfika zawodów zaufania publicznego, jako zawodów regulowanych i poddanych obowiązkowi przynależności do korporacji….”, których członkowie dobrowolnie poddają się unormowaniom wewnątrzkorporacyjnym.
Zbliżone zdanie wypowiedział SN, który uznał, że kodeks etyki zawodowej „jest aktem wydanym w określonym przez ustawę trybie i przez organ ustawowo upoważniony, a zatem posiada odpowiedni status prawny w ramach organizacji samorządu [zawodowego]”, a „normy etyczne mogą być przez akt prawny inkorporowane do systemu obowiązującego prawa”, przy czym U.r.p. dokonała takiej właśnie inkorporacji norm KERP (por. wyrok SN z 11.02.2016 r., SDI 71/15). Wynika z tego wniosek, że choć art. 25 KERP to norma moralna (autonomiczna względem norm prawnych), to może ona dookreślać treść ww. przepisów U.r.p. w ramach hierarchii norm i tworzyć w ten sposób ustawową podstawę dokonywania ograniczeń ww. wolności przez inkorporację normy z KERP do systemu obowiązującego prawa (tzw. teoria złożonej normy prawnej).
W przypadku adwokatów sprawa jest bardziej skomplikowana, gdyż U.p.a. w ogóle nie reguluje obowiązku uchwalenia KEA (choć kompetencję przypisuje się NRA) i jego przestrzegania, a jedynie sankcjonuje nieprzestrzeganie (art. 80 ust. 1 U.p.a.). Tutaj zatem takie ograniczenie ww. wolności następuje przez przepisy ustawy regulujące odpowiedzialność dyscyplinarną (art. 80 ust. 1 Up.a.).
Reasumując, orzecznictwo TK i SN nie dostarcza jednolitych wniosków w zakresie dopuszczalności ingerowania przez KERP/KEA w wolności radców prawnych/adwokatów dotyczące ich zajęć poza wykonywaniem zawodu. Dobrze byłoby zatem, aby w sprawie zainicjowanej skarga konstytucyjną Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie rozstrzygnął powyższą kwestię.
