Wykonywanie zawodu radcy prawnego nie polega jedynie na wykonywaniu czynności i obowiązków zawodowych. Obejmuje również czynności związane z organizowaniem i zarządzeniem praktyką zawodową, w tym kierowanie specjalistyczną praktyką w spółce radcowskiej („praktyka”), czemu poświęcony jest niniejszy wpis.
Zgodnie z § 18 ust. 1 i 2 R.w.z.r.p. w spółkach radcowskich możliwe jest tworzenie praktyk specjalizujących się w określonych dziedzinach prawa oraz powierzanie radcy prawnemu kierowania praktyką. Przybliżając pojęcie „powierzenia kierowania praktyką” w rozumieniu § 18 ust. 2 R.w.z.r.p. należy zwrócić uwagę, że nie statuuje ono charakteru prawnego tego powierzenia. Sam zakres czynności kierowania praktyką jest ujęty wąsko i sprowadza się do możliwości ustalania wewnętrznych zasad świadczenia pomocy prawnej takiej praktyki, zobowiązywania osób tworzących praktykę („wykonawcy”) do wcześniejszej konsultacji z nim treści porady prawnej, prowadzenia szkoleń dla wykonawców. Nie sposób jednak nie zauważyć, że akcentuje to pewien element kierownictwa i podporządkowania w relacji kierujący praktyką – wykonawca (zwierzchnik – podwładny). Z drugiej strony kierowanie praktyką nie może naruszać ustrojowych i korporacyjnych gwarancji niezależności i samodzielności radców prawnych art. 7, art. 40-41 KERP, § 15 i § 16 R.w.z.r.p.). Jak to pogodzić ? Ze względu na to, że wykonawcy mogą pozostać ze spółką radcowską w różnych stosunkach prawnych wspominamy element kierownictwa i podporządkowania może mieć niejednolity charakter. Istotne jest tutaj czy kierujący praktyką oraz wykonawcy są włączeni albo niewłączeni – w strukturę spółki radcowskiej.
W przypadku włączenia kierującego praktyką i wykonawców w struktury spółki radcowskiej (jako wspólników lub pracowników) będziemy mieli do czynienia z stosunkiem korporacyjnym (organizacyjnym) w relacji pomiędzy wspólnikami lub podporządkowaniem pracowniczym w relacji kierujący praktyką jako przełożony – wykonawca (pracownik) jako podwładny Radca prawny posiada tu jednak gwarantowaną ustawowo niezależność i samodzielność w wykonywaniu umowy (art. 9-10 i art. 13 – 14 U.r.p.).
Częściej jednak to kierujący praktyką są włączeni, a wykonawcy nie są włączeni w struktury spółki radcowskiej (jako zatrudnieni na podstawie umowy zlecenia lub świadczący usługi jako podwykonawcy-przedsiębiorcy w ramach umowy B2B). W grę wchodzi wówczas podporządkowanie niepracownicze wykonawcy umowy wobec spółki radcowskiej, która powierzyła mu wykonanie czynności w ramach praktyki (relacja zwierzchnik – podwładny). Na porządkowanie niepracownicze składa się kierownictwo (rozumiane jako podporzadkowanie ogólnoorganizacyjne tj. „zwierzchnictwo” spółki radcowskiej zatrudniającej wykonawcę lub powierzającej mu usługi jako całej struktury organizacyjnej nad wykonawcą, a nie zwierzchnictwo konkretnej osoby fizycznej zajmującej w tej strukturze stanowisko nadrzędne nad wykonawcą) oraz stosowanie się wykonawcy do wskazówek zwierzchnika powierzającego czynności (por. art. 430 KC i art. 737 KC). „Podwładnym” w powyższym rozumieniu w ramach praktyki jest wykonawca zatrudniony na umowie zlecenia lub wykonujący umowę B2B, który podlega ogólnemu kierownictwu spółki radcowskiej jako „zwierzchnika” i ma obowiązek stosowania się do jego wskazówek (por. art. 430 KC i art. 737 KC). Orzecznictwo dopuszcza podporzadkowanie niepracownicze w ramach kierownictwa i kontroli w sensie ogólnym sprawowane przez osoby zajmujące stanowisko w strukturze organizacyjnej spółki radcowskiej (w szczególności kierujące praktyką) wobec wykonawców realizujących powierzone im przez spółkę prawniczą czynności na innej podstawie niż stosunek pracy. Zakres podporządkowania tych innych osób jest jednak inny niż w stosunku pracy (w szczególności nie dotyczy samego procesu pracy, obowiązku stosowania się do poleceń przełożonych, wyznaczania miejsca i czasu pracy, pozostawania w dyspozycji pracodawcy tj. podporządkowania się dokonanym przez pracodawcę zmianom treści stosunku pracy w zakresie rodzaju i miejsca pracy) i sprowadza się do ogólnego kierownictwa i kontroli oraz ew. udzielania wskazówek co do przebiegu i sposobu wykonywania umowy, a nie bieżącego kierowania praktyką poprzez wydawanie poleceń (por. postanowienie SN z 23 maja 2003 r., I PK 47/03). W przypadku radców prawnych jako osób o dużym zakresie samodzielności wystarczająca jest ogólnoorganizacyjna zależność (por. wyroki SN z: 26 stycznia 2011 r. IVCSK 308/10 i z 11.11.2013 r., II PK 372/12).
W ramach podporzadkowania niepracowniczego wykonawca decyduje samodzielnie o sposobie wykonywania umowy w zakresie, w zakresie w jakim nie określono tego w jej treści (tzw. pierwotne wskazówki zawarte w treści umowy – por. art. 734 KC). Może otrzymywać od spółki radcowskiej następcze wskazówki w czasie trwania umowy (np. co do wykonywania poszczególnych działań lub zaniechań, doprecyzowania treści podejmowanych przez zleceniobiorcę czynności, ich miejsca i czasu, szczególnie jeżeli ich wskazanie jest niezbędne z powodu rodzaju zleconych prac – por. art. 737 KC ; por. wyrok SN z 22 kwietnia 2015 r., II PK 153/14). Wskazówki następcze mają różny charakter i moc wiążącą oraz mogą w pewnym zakresie ograniczać samodzielność wykonawcy, gdyż ma on obowiązek je uwzględniać. Zalicza się do nich w szczególności wskazówki sensu stricto, wytyczne, zalecania, propozycje, rady, rekomendacje, sugestie, zadania – o charakterze szczegółowym i imperatywnym (wyrażającym nakaz lub zakaz określonego działania przez wykonawcę w sposób prowadzący do konkretyzacji oznaczonego obowiązku) lub ogólnym i fakultatywnym (inne wypowiedzi o charakterze doradczo-konsultacyjnym pozostawiające wykonawcy swobodę decydowania o sposobie działania), a nawet demonstracyjnym (np. instruktaże, szkolenia) (por. wyrok SN z 28 czerwca 2011 r., II PK 9/11). Wskazówki następcze to jednostronne oświadczenia spółki radcowskiej jako zwierzchnika konkretyzujące treść obowiązków wykonawcy w czasie wykonywania umowy. Nie mogą one jednak – chyba że za zgodą wykonawcy – wykraczać poza uzgodniony umową przedmiot i zakres świadczenia lub jego rozmiar (także jeżeli godzą w ekwiwalentność świadczeń), uniemożliwiać lub w sposób istotny utrudniać wykonawcy realizację umowy. Jednak w przypadku wykonawcy – radcy prawnego wskazówki zwierzchnika nie mogą ograniczać jego niezależności lub samodzielności w wykonywaniu czynności zawodowych (art. 9 ust. 4, art. 13 ust. 1, art. 14 U.r.p,, art. 7 KERP).
Dyskusyjne jest natomiast podporzadkowanie wykonawców wobec kierującego praktyką na podstawie umowy zlecenia lub B2B i niewłączonego w struktury spółki prawniczej. Orzecznictwo dopuściło takie podporządkowanie dla specyficznych umów o świadczenie usług zdrowotnych i kierowanie oddziałem szpitalnym (w roli kierującego oddziałem). Jeżeli powierzenie kierowania oddziałem szpitalnym wykonawcy umowy B2B o świadczenie usług zdrowotnych jest faktycznie i rzeczywiście realizowane w warunkach działalności gospodarczej (przy braku cech innej umowy np. umowy o pracę), wówczas taka umowa jest realizowana w ramach tej działalności, zaś samo powierzenie wykonawcy obowiązków kierowniczych takiej kwalifikacji nie zmienia (por. wyrok SN z 22 sierpnia 2013 r., II UK 16/13). Ze względu jednak na specyfikę regulacyjną tej grupy umów i nie jest pewne czy da się powyższe stanowisko antycypować w przypadku kierowania praktyką. Pewnym rozwiązaniem odnoszącym się do ww. kwestii jest wyznaczenie przez spółkę radcowską kierującego praktyką na podstawie umowy zlecenia lub B2B (niewłączonego w struktury spółki) jako osoby upoważnionej do wykonania czynności z zakresu prawa pracy za spółkę (jako pracodawcę), ale tylko wobec wykonawców – pracowników. Obejmuje to wydawanie poleceń pracownikom spółki w ramach podporzadkowania pracowniczego (por. art. 31 KP; por. wyroki SN z: 5 maja 2011 r., II PK 181/10; 24 lutego 2015 r. II PK 88/14). Takie upoważnienie to działanie w imieniu i na rzecz spółki, a zatem poza działalnością gospodarczą kierującego praktyką (brak cechy samodzielności – por. wyrok SA w Szczecinie z 26.03.2019 r., III AUa 547/18).
Reasumując, dokonywanie wspólnych uzgodnień, prowadzenie konsultacji lub szkoleń, o których mowa w § 18 ust. 2 R.w.z.r.p. (jako udzielanie tzw. miękkich wskazówek) mieści się w ramach podporzadkowania pracowniczego, organizacyjnego lub niepracowniczego (tu w sensie kierownictwa ogólnego) oraz nie narusza niezależności zawodowej i samodzielności radcy prawnego w wykonywaniu umowy.
