W praktyce nierzadko występują przypadki, gdy radcowie prawni/adwokaci ograniczają swoją odpowiedzialność w umowie z klientem. Najczęściej dotyczy to odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej, szczególnie o charakterze odszkodowawczym. Zagadnienie czy ograniczenia te są dopuszczalne oraz skuteczne zgodnie z przepisami prawa oraz zasadami wykonywania zawodu i etyki zawodowej zasługuje na odrębny wpis. W tym miejscu skupimy się na dopuszczalności wyłączenia lub ograniczenia w umowie z klientem odpowiedzialności dyscyplinarnej.
Odpowiedzialność dyscyplinarna to:
- systemowo – odpowiedzialność o samoistnym charakterze i swoistych cechach (niepowszechny zakres obowiązywania, różnorodność odpowiedzialności „zawodowych” oraz ich podstaw i przesłanek, niedookreśloność znamion przedmiotowych), której podlegają radcowie prawni/adwokaci (art. 64 ust. 1 U.r.p./ U.p.a.)
- materialnie – rodzaj odpowiedzialność represyjnej, która nie jest tożsama z odpowiedzialnością karną (inne cele, brak powszechności regulacji, niedookreśloność znamion, elastyczność) choć jest to niej zbliżona (w pewnych aspektach), do której stosuje się odpowiednio przepisy rozdziałów I-III KK (art. 741 pkt 2 U.r.p/ U.p.a.);
- procesowo – postępowanie o samoistnym charakterze, do którego stosuje się przepisy U.r.p. oraz odpowiednio przepisy KPK (art. 741 pkt 1 U.r.p./ U.p.a.).
Wyłączenie odpowiedzialności dyscyplinarnej jest uregulowane szczątkowo w art. 64 ust. 2 U.r.p. (od odpowiedzialności dyscyplinarnej wyłączone są czyny naruszające przepisy dotyczące porządku i dyscypliny pracy, określone w Kodeksie pracy) oraz w rozdziale III KK (jako wyłączenie bezprawności czynu lub winy). Zbliżoną funkcję pełnią także tzw. negatywne przesłanki procesowe z art. 17 § 1 KPK oraz art. 70 U.r.p. (np. znikoma społeczna szkodliwość czynu, przedawnienie ścigania lub karalności czynu). Ich ziszczenie się oznacza obowiązek odmowy wszczęcia postepowania dyscyplinarnego albo jego umorzenia. Wymienione powyżej podstawy prawne wyłączenia odpowiedzialności dyscyplinarnej mają charakter ustawowy. Sama zaś odpowiedzialność dyscyplinarna jest ustanowiona w interesie publicznym (dla ochrony należytego wykonywania zawodu zaufania publicznego) i klienta (jeżeli występuje jako pokrzywdzony w sprawie). Jest więc regulowana przez przepisy imperatywne, które muszą więc być bezwzględnie stosowane. Oznacza to, że nie można jej wyłączać lub modyfikować w umowie z klientem. Takie zachowanie stanowiłoby nie tylko obejście prawa (tym samym naruszenie zasad wykonywania zawodu – art. 64 ust. 1 i art. 3 ust. 2 U.r.p./art. 80 U.p.a.), ale również godności zawodu (jako przejaw postępowania uchybiającego prestiżowi, wizerunkowi i autorytetowi zawodu jako całości poprzez działanie niepraworządne – art. 11 ust. 1 i 2 KERP/§ 1 ust. 2 KEA) i zasad etyki zawodowej (jako przejaw naruszenia uczciwości, rzetelności i zaufania klienta do radcy prawnego oraz dobrych obyczajów poprzez dbanie o interes własny kosztem dobra klienta – art. 6, art. 8 i art. 45 KERP/§ 6, § 8 i § 51 KEA).
Potwierdzeniem powyższego stanowiska jest postanowienie Sądu Najwyższego z 19 czerwca 2019 r. II DSI 11/19, w którym uznano, że wpisanie przez radcę prawnego do umowy z klientem postanowienia zakazującego występowania przez klienta z wnioskiem o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego w związku z czynnościami zawodowymi wykonywanymi na rzecz klienta sankcjonowanego zapłatą kary umownej w wysokości 500.000,- zł – narusza art. 6, 8 i 11 ust. 2 KERP. W ocenie Sądu Najwyższego było to niedopuszczalne z racji sprzeczności z ustawą (działanie w celu obejścia ustawy) i zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 KC) godzącymi w prawa klienta-konsumenta wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec radcy prawnego/adwokata. Była to w istocie próba obejścia prawa przez wpisanie do umowy nieważnego i niedozwolonego (abuzywnego – umowa była zawarta z konsumentem, a wyłączenie odpowiedzialności i kara umowna były zastrzeżone tylko na rzecz przedsiębiorcy) postanowienia umownego o wyłączeniu odpowiedzialności dyscyplinarnej. Na gruncie postępowania dyscyplinarnego wartości te mają swoje odbicie w etycznych wzorcach zachowania to jest: rzetelnego wykonywania czynności radcy prawnego (art. 6 KERP); lojalności wobec klienta (art. 8 KERP); przy uwzględnieniu, zakazu podważania zaufania do zawodu radcy (art. 11 ust. 2 KERP).
Stanowisko to należy również odnieść do przypadku, gdy umowę z klientem zawiera jednostka organizacyjna lub spółka/zespól adwokacki, w których radca prawny/adwokat wykonuje zawód. Ma on bowiem w tych przypadkach obowiązek postępowania zgodnego z zasadami wykonywania zawodu (art. Art. 64 ust. 1 i art. 3 ust. 2 Ur.p./ art. 80 U.p.a.) oraz zasadami etyki zawodowej (art. 40 KERP i § 15 R.w.z.r.p./ § 2 KEA).
