Czy aplikant może zarabiać? – cz. 2
Etyczne aspekty wynagradzania aplikantów w trakcie odbywania aplikacji etatowej i poza nią
Oprócz korporacyjnego stosunku szkolenia (tzw. aplikacja pozaetatowa, umowa patronacka) art. 76a U.p.a/art. 34 U.r.p. dopuszczają możliwość zatrudnienia aplikanta w ramach odbywania aplikacji przez patrona (czy też przez kancelarię, spółkę lub jednostkę organizacyjną, także nie świadczącą pomocy prawnej – tzw. aplikacja etatowa). Nie rodzi to jednak po stronie ww. podmiotów obowiązku zatrudnienia aplikanta.
Z jeszcze inną sytuacją mamy do czynienia, gdy kancelaria, spółka lub jednostka organizacyjna korzysta z pracy/usług związanych ze świadczeniem pomocy prawnej osoby odbywającej aplikację, ale poza jej ramami. Może się wówczas zdarzyć, że osoba taka nie będzie działać w charakterze aplikanta, czy też nie zawsze będzie mogła wykonywać czynności określonych art. 77 U.p.a./art. 351 U.r.p. (por. opinia OBSiL z 25 października 2013 r. – https://biblioteka.kirp.pl/files/show/241). W trakcie odbywania aplikacji nie jest również wykluczone wykonywanie przez aplikantów innych zajęć nie związanych ze świadczeniem pomocy prawnej (poza aplikacją). W tym poza aplikacyjnym obszarze relacje pomiędzy ww. podmiotami określają różne stosunki prawne, które podlegają kwalifikacji prawnej zależnie od okoliczności poszczególnego przypadku. Cześć z nich ma charakter odpłatny (zatrudnienie pracownicze, umowa o dzieło), a cześć może być odpłatna albo nieodpłatna (umowa zlecenia, o świadczenie usług, o staż absolwencki oraz w ograniczonym zakresie umowa o wolontariat).
Niezależenie od kwestii prawnych – zatrudnienie aplikanta w ramach aplikacji (aplikacja etatowa) lub poza nimi (zatrudnienie poza aplikacyjne) nie jest jednak wolne od oceny etycznej.
W razie, gdy okoliczności relacji patron, kancelaria, spółka lub jednostka organizacyjna – aplikant w poza aplikacyjnym obszarze wskazywałby na faktyczne wykonywanie pracy lub świadczenie usług przez aplikanta, a wbrew wymogom odpowiedni odpłatny stosunek prawny nie był nawiązany, albo był nawiązany w nieodpowiedniej formie (także w celu zmniejszenia obciążeń finansowych) – mamy do czynienia z zachowaniem niezgodnym z prawem, a więc mogącym w konkretnym przypadku naruszać godność zawodu (przez brak poszanowania porządku prawnego – art. 80 U.p.a. w zw. z § 1 ust. 2 i 3 KEA/ art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 11 ust. 1 i 2 KERP). Z kolei w razie zawarcia odpłatnej umowy z aplikantem ukształtowane w niej warunki wynagrodzenia powinny być godziwe tzn. nie być rażąco nieadekwatne do wartości świadczenia wzajemnego lub uzyskanych z niego korzyści. Etycznie warunek godziwości spełnia co do zasady tzw. ustawowe minimalne wynagrodzenie. Wypłata wynagrodzenia aplikantowi winna następować w całości i w terminie (bez zwłoki). Aplikant nie może zaś wywodzić roszczenia o podwyższenie wynagrodzenia za pracę z prawa do godziwego wynagrodzenia, poza żądaniem jego wyrównania do poziomu wynagrodzenia minimalnego. W przeciwnym razie może to w konkretnych okolicznościach naruszać zasadę lojalności koleżeńskiej, jako zachowanie nieuczciwe i nierzetelne odpowiednio wobec aplikantów, adwokatów/radców prawnych jako członków samorządu (art. 80 U.p.a. w zw. z § 31 KEA/art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 50 ust. 1 KERP).
Należy jednak zaznaczyć, że nie w każdym przypadku zawarcie nieopłatnej umowy z aplikantem będzie sprzeczne z zasadami etyki zawodowej. Z mocy ustawy (istoty stosunku prawnego) albo ze zgodnego zamiaru stron i ich niewadliwych oświadczeń woli – umowy mogą mieć charakter nieodpłatny i być jednostronnie zobowiązujące. Nie narusza to prawa lub dobrych obyczajów, gdyż nie sprzeciwia się to celowi i naturze nieodpłatnego stosunku prawnego. Również brzmienie § 50 KEA/art. 36 ust. 1 i 43 ust. 2 KERP nie uzasadnia wniosku, że kodeksy zabraniają zawierania nieodpłatnych umów. Z punktu widzenia etyki zawodowej braku ustalenia wynagrodzenia w umowie nie należy utożsamiać z jej nieodpłatnością. Nieodpłatność wynika z mocy prawa lub zgodnej i wyraźniej woli stron oraz treści umowy. Etycznie istotne jest, aby nie naruszało to uczciwości i rzetelności w relacji z aplikantem. Jeżeli więc aplikant sam i własnej nieprzymuszonej woli – wybierze lub zgodzi się na nieodpłatny z mocy ustawy stosunek prawny lub zrezygnuje z wynagrodzenia, do którego miałby prawo – działając pro bono czy z innej uzasadnianej motywacji to trudno poza wyjątkowymi przypadkami uznać, że naruszone zostały zasady etyki. Jednak, gdy aplikant jest słabszą stroną relacji może w konkretnych okolicznościach być istotne – czy nieodpłatność jest dla niego korzystna lub mu co najmniej mu nie szkodzi (por. wyrok SN z 29 października 2009 r., SDI 30/08; uchwała SN z dnia 23 września 2009 r., I KZP 7/09).
W przypadku wykonywania w trakcie odbywania aplikacji innych zajęć (nie związanych ze świadczeniem pomocy prawnej) nie mogą one być zakazanymi zajęciami niedopuszczalnymi (w konkretnych okoliczności może to być naruszenie art. 80 U.p.a. w zw. z § 9 KEA/ art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 25 ust. 1 KERP – szerzej patrz wpisy na blogu „Zajęcia niedopuszczalne w opiniach samorządu radcowskiego” oraz „Zajęcia zarobkowe radców prawnych/adwokatów poza wykonywaniem zawodu”). Aplikanci powinni również pamiętać, aby uzyskać zgodę na takie zajęcia (jest wymagana dla aplikantów adwokackich; ograniczenia w wykonywaniu takich zajęć mogą też wynikać z przepisów je regulujących) oraz, aby nie utrudniały one odbywania aplikacji (może w konkretnych okolicznościach być uznane za zachowanie stanowiące przewinienie dyscyplinarne – naruszenie art. 80 U.p.a. w zw. z § 63 KEA/art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 61 ust. 2 KERP).
Odpowiadając na zadane na w części 1 wpisu pytanie – zarówno KEA i KERP dają wystarczającą etyczną podstawę do oceny praktyk wynagradzania aplikantów w ramach aplikacji i poza nimi (także zawierania nieodpłatnych umów). Na „kreatywne” zachowania w tym zakresie może reagować i reaguje również pion dyscyplinarny[1]. Stosunki finansowe pomiędzy adwokatem/radcą prawnym, a aplikantami (czy szerzej osobami współpracującymi z nimi przy świadczeniu pomocy prawnej) to bardziej materia dotycząca zasad wykonywania zawodu, a nie deontologiczna. Powiązana też raczej z obszarem poza aplikacyjnym (o ile aplikacja odbywa się w ramach korporacyjnego stosunku szkolenia nie jest formą zatrudnienia i źródłem zarobku). Być może więc właściwą podstawą regulacyjną w tym przypadku byłby Regulamin wykonywania zawodu ? Czy i jak to jednak zrobić – to temat na osoby wpis.
[1] Znany jest przypadek wszczęcia postępowania dyscyplinarnego w sprawie radcy prawnego dokonującego rekrutacji na płatne przez aplikantów praktyki w kancelarii z możliwością umorzenia opłat za wykonane na rzecz kancelarii poza nimi czynności [https://www.rp.pl/Etyka-i-reklama/302259971-Radca-prawny-z-Poznania-odpowie-dyscyplinarka-za-oferowanie-platnych-praktyk.html].
