Czy aplikant może zarabiać? – cz. 1
Etyczne aspekty wynagradzania aplikantów w trakcie odbywania aplikacji pozaetatowej
Dyskusja o wynagrodzeniach aplikantów radcowskich/adwokackich w czasie odbywania aplikacji toczy się w środowisku od dłuższego czasu i reprezentowane są w niej różne/skrajne stanowiska[1]. Bez wchodzenia w szczegóły tego sporu przyjrzymy mu się z perspektywy zasad etyki zawodowej. Szczególnie interesuje nas kwestia czy KEA/KERP regulują tę materię oraz czy i gdzie należy uregulować stosunki pomiędzy adwokatami/radcami prawnymi, a aplikantami (ew. włączając w to kwestie rozliczeń finansowych za wykonane przez aplikantów czynności).
Rozpoczniemy od odpowiedzi na pytanie – czym jest, a czym nie jest aplikacja. Aplikacja to przygotowanie do samodzielnego i należytego wykonywania zawodu. Organizuje ją i prowadzi samorząd zawodowy (ORA/OIRP). Ma ona charakter odpłatny tzn. aplikant jest zobowiązany z mocy ustawy do uiszczenia opłaty za aplikację, z której samorząd ją finansuje (art. 76 ust. 1 i 2 U.p.a./art. 321 ust. 1 i 2 U.r.p.). Zawarta pomiędzy samorządem i aplikantem umowa dookreśla jedynie to zobowiązanie. Nawet jeżeli uznać, że ww. umowa to umowa o naukę lub świadczenie usług – szkolenie (por. art. 750 i art. 751 pkt 2 KC) to w kwestiach finansowych aplikant jest w niej dłużnikiem, a samorząd wierzycielem. Na tych podstawach pomiędzy samorządem, a aplikantem nie nawiązuje się stosunek pracy/zatrudnienia (por. art. 76a ust. 1 U.p.a.), ale ustawowy korporacyjny stosunek szkolenia (po wpisie na listę aplikantów i złożeniu ślubowania tzw. aplikacja pozaetatowa). Aplikacja jest odbywana jest pod kierunkiem i nadzorem patrona m.in. w kancelariach, spółkach lub jednostkach organizacyjnych, w tym w ramach praktyk stanowiących jej część (art.76 ust. 4 i 5 U.p.a./ art. 32 ust. 3 U.r.p.). W ramach aplikacji aplikant może zastępować adwokata/radcę prawnego w świadczeniu pomocy prawnej w określonym ustawą zakresie (art. 77 U.p.a./art. 351 U.r.p.). Regulaminy odbywania aplikacji precyzują, że za zgodą lub po wskazaniu przez patrona aplikant może również zastępować innego adwokata/radcę prawnego. Czynności aplikanta w trakcie odbywania aplikacji i w jej ramach aplikacji nie są więc ani czynnościami adwokata/radcy prawnego w ramach wykonywania tych zawodów (por. wyrok SN z 12 lutego 2013 r., II UK 184/12), ani wykonywaniem pracy/zatrudniania na rzecz adwokata/radcy pranego (w tym patrona) czy podmiotu, u którego odbywana jest praktyka – ale formą odbywania aplikacji. Ich wykonywanie przez aplikanta (także na zlecenie patrona) w ramach korporacyjnego stosunku szkolenia nie stanowi zatem dla niego podstawy do żądania wypłaty wynagrodzenia od adwokata/radcy prawnego ( w tym patrona) lub podmiotu, u którego odbywania jest praktyka (formy zarobkowania). Ramy korporacyjnego stosunku szkolenia (podmiotowe, przedmiotowe i czasowe) określają cele, zakres i program aplikacji oraz zadania, obowiązki i uprawnienia aplikanta (wskazane w U.p.a./U.r.p. , w tym w art. 76 i 77 U.p.a./art. 32, art. 35 i art. 351 U.r.p., oraz Regulaminach odbywania aplikacji oraz uchwałach właściwych władz samorządu np. w sprawie zakresu pisemnych zadań zlecanych przez patrona aplikantowi). W tym kontekście trudno mówić o wynagrodzeniu aplikanta, gdyż w ramach aplikacji nie mamy do czynienia z zatrudnieniem, a rozliczenia finansowe przebiegają na innej płaszczyźnie.
Nie oznacza to, że wszelkie zachowania patronów i aplikantów dotyczące finansowych aspektów ich relacji są etycznie relewantne.
Zarówno bowiem żądanie przez patrona od aplikanta wynagrodzenia za szkolenie w ramach aplikacji (w sytuacji, gdy za sprawowanie patronatu patron otrzymuje wynagrodzenie od samorządu) lub też nadużywanie aplikacji dla obciążania aplikanta nie wchodzącymi w jej zakres obowiązkami oraz żądanie przez aplikanta od patrona wynagrodzenia za zlecone w ramach korporacyjnego stosunku szkolenia zadania może w konkretnych okolicznościach być uznane za zachowanie stanowiące przewinienie dyscyplinarne tj. nienależyte wykonywania obowiązków patrona (art. 80 U.p.a. w zw. z § 25 KEA/art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 63 KERP) lub niestosowanie się patrona/aplikanta do Regulaminu odbywania aplikacji jako uchwały właściwych władz samorządu (art. 80 U.p.a. w zw. z § 63 KEA/art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 61 ust. 2 KERP). Nie jest również wykluczone w tych przypadkach naruszenie godności zawodu/aplikanta, szczególnie jeżeli towarzyszyłyby mu praktyki – podważające prestiż, autorytet lub szacunek do zawodu lub strony relacji, szczególnie naganne ze względu na niezgodność z prawem, rażący charakter, uporczywość, nagminność zachowania (art. 80 U.p.a. w zw. z § 1 ust. 2 i 3 KEA /art. 64 ust. 1 U.r.p. w zw. z art. 11 ust. 1 i 2 KERP). Przykładem może być zawarcie umowy, ”w której pracodawca zobowiązuje się do zwolnienia pracownika-aplikanta radcowskiego od pracy w celu uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach szkoleniowych, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia oraz do udzielenia płatnego urlopu w wymiarze 30 dni na przygotowanie się do egzaminu radcowskiego, a pracownik-aplikant radcowski w zamian za to zobowiązuje się do przepracowania umówionego czasu albo (przemiennie) do zwrotu kosztów za czas zwolnienia i urlopu” która jest nieważna jako nakładająca na pracownika obowiązek niewynikający z przepisów prawa i kształtująca stosunek pracy w sposób mniej korzystny niże przepisy prawa pracy (art. 58 § 1 K.c. w zw. z art. 34 U.r.p. – wyrok SN z 19 czerwca 2008 r., II PK 340/08).
W części 2 wpisu zajmiemy się etycznymi aspektami wynagradzania aplikantów z tytułu zatrudnienia i w ramach odbywania aplikacji (tzw. aplikacja etatowa) oraz poza nimi.
[1] Dyskusje o niskim wynagradzaniu aplikantów występują również w innych państwach. Oczywiście ze względu na różnice w sposobie organizacji i prowadzenia aplikacji nie można tego porównywać do Polski w skali 1:1. W Niemczech referendarz (tamtejszy aplikant) przygotowuje się do wykonywania zawodu – nie wykonuje więc pracy i nie otrzymuje wynagrodzenia za pracę, ale państwowy zasiłek socjalny o zróżnicowanej krajowo wysokości (średnio 1250 EUR/m-c, przy minimalnym wynagrodzeniu ok. 1500 EUR/m-c – może dodatkowo zarabiać, ale wiąże się to z obniżeniem zasiłku lub jego utratą). Z kolei w Austrii aplikacja odbywa się w formie zatrudnienia aplikanta w kancelariach (w mniejszej części w formie praktyk i szkoleń w innych podmiotach związanych z wymiarem sprawiedliwości lub władzą wykonawczą), więc wymaga znalezienia podmiotu zatrudniającego, a – ponieważ w Austrii nie ma ustawowo określonego minimalnego wynagrodzenia, co oznacza, że jeżeli zatrudnienie nie jest objęte układem zbiorowym jest ustalane przez strony umowy – zarobki są bardzo zróżnicowane (średnie szacowane wynagrodzenie zatrudnionego w Austrii to ok. 4000 EUR/m-c)
