Z dużym zainteresowaniem zapoznałem się z raportem z badania rynku prawniczego „Koronawirus, a rynek prawniczy” autorstwa prof. WSB Ryszarda Sowińskiego (Badanie). Zachęcając do jego lektury oraz podpisując się pod jego wnioskami chciałbym z perspektywy etyki zawodowej radców prawnych i adwokatów zachęcić do analizy rekomendacji raportu tzn. tego co robić w krótkiej perspektywie, aby w bezpieczny etycznie sposób zastosować rekomendacje, przetrwać prognozowany i pewnie realny kryzys na rynku usług prawniczych. Etyka zawodowa nie przestała bowiem obowiązywać, mimo epidemii i wywołanych nią skutków. Zastosowanie rekomendacji nie może nastąpić zaś wbrew zasadom etyki zawodowej. Ich etyczno-zawodowe uwarunkowania wynikają z radcowskiego i adwokackiego kodeksu etyki oraz regulaminów wykonywania obu zawodów. Pogrupowałem je zgodnie z wyodrębnionymi w raporcie wybranymi obszarami rekomendacji dotyczącymi finansów, usług, promocji i sprzedaży i klientów – opisanymi poniżej.
FINANSE
Sfera stosunków finansowych z klientami pozostaje w polu zainteresowania zasad wykonywania zawodu i etyki zawodowej. W okresie kryzysu wywołanego epidemią jest szczególnie ważne zachowanie w tym obszarze rzetelności finansowej. Wyraża się to dbałością o bezpieczeństwo finansowe klienta (zaufanie, lojalność, uczciwość oraz skrupulatność w sprawach finansowych, spełnianie oczekiwań finansowych klienta bez naruszania etyki zawodowej). W stosunku do innych kontrahentów obowiązuje zaś dbałość o godność zawodu.
Odnosząc powyższe zasady do rekomendacji z Badania należy zwrócić uwagę na to, że:
– wyniki wariantowego prognozowania przychodów od każdego klienta (klient po kliencie) nie mogą służyć do różnicowania standardu wykonywanych czynności zawodowych w zależności od zajętej/spodziewanej pozycji finansowej klienta (od najlepszej do najgorszej), w tym nie mogą być podstawą do: wstrzymywania tych czynności lub odmowy wydania klientowi dokumentów sprawy ze względu na brak uregulowania należności, potrącenia otrzymanych środków klienta z należnościami z tytułu honorarium lub przekazywania na rachunek własny środków klienta zdeponowanych na odrębnym rachunku; w sytuacji, gdy klient nie reguluje należności może być to podstawą wypowiedzenia zlecenia czy rezygnacji ze współpracy, ale w sposób bezpieczny dla klienta (tzn. z zachowaniem terminów dla wykonywania czynności zawodowych mimo złożenia wypowiedzenia i zapewnieniem możliwości skorzystania przez klienta z pomocy innego prawnika);
– redukcja kosztów (czy szerzej poprawa płynności gotówkowej) nie może polegać na: nieregulowaniu zobowiązań i braku reakcji na wezwania wierzyciela oraz doprowadzeniu dochodzenia zobowiązań na drodze sądowej i ich egzekucji; przywłaszczeniu lub dysponowaniu środkami klienta na własne lub nieuzgodnione z klientem cele (np. potrącenia na poczet honorarium lub opłat i wydatków w sprawie, przekazywania na własny rachunek); opóźnianiu zwrotu klientowi otrzymanych i niewydatkowanych środków pieniężnych przeznaczonych na poczet zapłaty honorarium lub na pokrycie opłat i wydatków w sprawie; sporządzenia i przedstawienia klientowi niezgodnego z rzeczywistością lub wprowadzającego w błąd rozliczenia finansowego wynagrodzenia lub środków klienta albo odmowie jego przedstawienia w celu uzyskania nienależnych korzyści finansowych; dokonywaniu rozliczeń z pominięciem obciążeń podatkowych (np. niewystawienie faktury VAT w sytuacji obowiązku jej wystawienia, rozliczenia „pod stołem”),
– stosowanie rozwiązań finansowych mających pomóc klientowi szczególnie dotkniętemu skutkami kryzysu polegających na przejściowej obniżce honorarium lub szerszym stosowaniu wynagrodzenia za pomyślny wynik sprawy, gdy alternatywą ma być jego utrata nie może bazować na spełnianiu oczekiwań klienta naruszających zasady etyki zawodowej, w szczególności dbałości o godność zawodu, uczciwości, lojalności wobec kolegów i skrupulatności w rozliczeniach – nie może więc polegać na: stosowaniu cen poniżej kosztów wytworzenia usługi (dumping), rażąco niskich, lub rażąco wygórowanych (np. przy honorarium sucess fee), różnicowania cen bez obiektywnego uzasadnienia (w sytuacjach braku wystarczających środków finansowych po stronie klienta można rozważyć mu świadczenie przejściowo pomocy pro bono tj. bez pobierania honorarium lub za symbolicznym honorarium); stosowaniu wyłączenie wynagrodzenia za pomyślny wynik sprawy, czy dodatkowego wynagrodzenia tego rodzaju niezależnie od rodzaju sprawy lub jej znaczenia dla klienta, stopnia jej trudności lub złożoności, precedensowego bądź nietypowego charakteru, a także bez precyzyjnego, wyczerpującego i jednoznacznego określania warunków należności dodatkowego wynagrodzenia w umowie z klientem zawartej przed ostatecznym rozstrzygnięciem sprawy.
USŁUGI
Z punktu widzenia zasad etyki zawodowej – w sferze rekomendacji Badania dotyczących świadczenia w czasie kryzysu nowych lub komplementarnych usług warto zwrócić uwagę na ograniczenia w zakresie świadczenia usług pomocy prawnej oraz usług innych niż usługi pomocy prawnej, na które często nie zwracamy uwagi nawet w normalnych czasach.
Punktem wyjścia jest ustawowy zakaz prowadzenia działalności innej niż świadczenie usług pomocy prawnej (obowiązujący spółki radcowskie i adwokackie, a indywidualne kancelarie na podstawie regulaminu wykonywania zawodu). W praktyce rozgraniczenie wykonywania usług prawniczych od innych usług jest niejednokrotnie trudne do przeprowadzenia. Wobec tego należy w każdym przypadku realizacji nowych lub komplementarnych usług oceniać czy mamy jeszcze do czynienia z wykonywaniem czynności zawodowych, czy wykraczamy już poza rolę zawodową. Choć katalog usług pomocy prawnej nie jest zamknięty, to nie w każdym przypadku będzie można uznać za usługi prawnicze świadczonych z nimi innych usług, nawet jeżeli przedmiot innej usługi nawiązuje do stosowania prawa. O charakterze usługi rozstrzyga bowiem świadczenie główne (jego cel, przedmiot i okoliczności wykonywania), a nie świadczenie mu podporządkowane, choćby było związane z prawem lub stanowiło uatrakcyjnienie świadczenia głównego. W przypadku zaś równorzędności świadczeń, mamy do czynienia z dwoma odrębnymi usługami.
Ułatwieniem może być w tym zakresie dopuszczalność świadczenia usług pomocy prawnej z usługami doradców podatkowych i rzeczników patentowych w ramach wspólnego wykonywania z nimi zawodu, choć wedle zasad obowiązujących w każdym z tych zawodów. Natomiast przy współpracy z partnerami biznesowymi przy świadczeniu usług prawniczych należy zwrócić uwagę, na to aby usługi te były wykonywane w dopuszczalnych formach wykonywania zawodu, nie były świadczone na rzecz klientów partnerów biznesowych w braku bezpośredniej umowy z tymi klientami, a partnerzy biznesowymi prowadzili działalność z poszanowaniem zasad naszej etyki zawodowej (istotne jest także rozpoznanie występowania kolizji norm etycznych obowiązujących różne zawody w odniesieniu do ich wykonywania).
Jeżeli jednak nowa lub komplementarna usługa nie mieści się w wykonywaniu czynności zawodowych, to możemy ją realizować poza wykonywaniem zawodu samodzielnie lub wspólnie z partnerami biznesowymi. Należy tu zwrócić uwagę na następujące ograniczenia – powyższe usługi nie mogą: naruszać godności zawodu; stanowić przejawu zajęcia niedopuszczalnego (to zajęcie, którego wykonywanie ogranicza niezależność, uwłacza godności zawodu, podważa do niego zaufanie lub grozi naruszeniem tajemnicy zawodowej); być świadczone jako przejaw usług pomocy prawnej w celu zarobkowym we współpracy z partnerami biznesowymi w sposób niejawny dla klienta; być świadczone bez uczciwego, rzetelnego i rzeczowego poinformowania klienta, że wyszliśmy poza rolę zawodową i nie świadczymy na jego rzecz usług prawniczych – zatem jego ochrona nie jest taka jak przy usługach prawniczych.
Wypada również zauważyć, iż nie będą usługami prawniczymi ze względu na brak udziału prawnika w ich realizacji tzw. usługi elektroniczne przeznaczone do samoobsługi przez klienta (np. udostępnianie e-booków i e-szkoleń, samodzielna realizacja przez klienta różnych czynności np. e-umowy i e-pisma procesowe, e-procedury, e-kalkulatory wynagrodzeń, opłat i wydatków).
PROMOCJA I SPRZEDAŻ
Realizacja rekomendacji Badania ze sfery promocji i sprzedaży usług bazująca na współpracy z partnerami biznesowymi, stosowaniu cross-sellingu lub sprzedaży wartości, czy narzędzi marketingu internetowego musi być osadzona w etycznym kontekście.
Wspólna promocja i sprzedaż usług z partnerami biznesowymi powinna więc uwzględnić:
– ich „etyczne” dopasowanie do misji i specyfiki zawodu radcy prawnego/adwokata mając na uwadze charakter, przedmiot oraz zasady i sposób ich działalności (większą kompatybilność wykazują zawody pokrewne o regulowanym statusie zawodowym np. notariusze, doradcy podatkowi, rzecznicy patentowi, księgowi, a mniejszą profesje usługowe o bardziej biznesowym niż „misyjnym” charakterze np. firmy windykacyjne, kancelarie odszkodowawcze, doradcy prawni, różnego rodzaju pośrednicy),
– zgodność obowiązujących partnerów w zakresie promocji i sprzedaży usług norm wykonywania zawodu z naszą etyką zawodową (w tym co do form, treści, sposób lub kontekstów rozpowszechniania przekazów promocyjnych lub sprzedażowych), w tym w celu rozpoznania i uniknięcia ewentualnych kolizji naszych i partnerskich norm etycznych (np. w zakresie reklamy, marketingu bezpośredniego i internetowego),
– niedopuszczalność wykorzystywania form promocji i sprzedaży usług partnerów niezgodnych z naszą etyką zawodową lub mogących stanowić jej obejście (np. w zakresie marketingu internetowego, pozyskiwania klientów, pośrednictwa usługowego),
– kwestię dopuszczalności pobierania lub otrzymywania wynagrodzeń za skierowanie klienta od i do partnera, która może okazać się problematyczna z punktu widzenia przestrzegania prawa, godności zawodu, dobrych obyczajów, zachowania niezależności lub unikania konfliktu interesów (wyraźny zakaz dotyczy przyjmowania wynagrodzenia lub innego świadczenia za skierowanie klienta do innego podmiotu świadczącego pomoc prawną lub usługi z nią związane).
Stosowanie cross-selling usług kancelarii (oferowanie klientowi dodatkowej usługi do usługi już nabytej – np. do opinii o dopuszczalności zbycia udziałów w sp. z o.o. w konkretnym przypadku oferowany jest projekt takiej umowy uwzględniający wyniki opinii i okoliczności przypadku), czy tzw. sprzedaży wartości (tzn. prezentowanie klientom korzyści/wartości jakie mogą nieść świadczone im usługi, czyli zamiana określonej cechy usługi na zaletę pozytywnie odróżniającą oferowaną usługę od konkurencji i stanowiącą korzyść/wartość dla klienta) to nic innego jak sposób pozyskiwania klienta. Cross-selling oraz sprzedaż wartości muszą więc być zgodne z prawem, dobrymi obyczajami i godnością zawodu. Szczególnie istotne jest, aby cross-selling lub sprzedaż wartości były: zgodne z potrzebami klienta i dopasowane do jego wymagań; przedstawione uczciwie, rzetelnie, rzeczowo oraz w sposób jasny i zrozumiały dla klienta; nie były realizowane, gdy klient sobie tego nie życzy; nie nosiły znamion narzucania się, nacisku, przymusu, ograniczania swobody wyboru; nie były poparte fałszywymi lub wprowadzającymi w błąd referencjami lub rekomendacjami, względnie nierzetelnymi obietnicami lub gwarancjami. Przy cross-sellingu i sprzedaży wartości trzeba ocenić ryzyko naruszenia zasad etyki w przypadku ich inicjowana przez prawnika (chodzi o na asymetrię informacyjną wobec klienta, unikanie narzucania się klientowi lub naruszania godności zawodu). Dopuszczalność takich praktyk nie jest bezdyskusyjna, choć pojawiają się stanowiska dopuszczające je w przypadku ich zgodności z przyjętymi zwyczajami, w ramach stałych stosunków z klientami (szczególnie biznesowymi), czy postępowań o charakterze konkursu lub przetargu.
Marketing internetowy to efektywny i skuteczny sposób docierania do klientów, który może być co do zasady wykorzystywany przez radców prawnych/adwokatów, choć z pewnymi różnicami wynikającymi z odrębnych kodeksów etycznych. Nie budzą większych kontrowersji takie jego narzędzia jak strony www, serwisy internetowe, blogi, podcasty, wpisy gościnne, e-mail, e-szkolenia (werbinary), social media. Zgodnie z dyrektywą usługową i o usługach elektronicznych oraz orzecznictwem TSUE (C-119/09, C475/11, C-339/15) zwody regulowane nie mogą być również poddane całkowitemu i bezwzględnemu zakazowi reklamy, szczególnie drogą elektroniczną (adwokaci są tu jednak bardziej ograniczeni). Z kolei zasady etyki wymagają, a taka komunikacja stanowiła dopuszczalny przejaw informowania o wykonywaniu zawodu tzn. była kierowana z inicjatywy prawnika do ogółu i nie miała na celu zdobycia konkretnego klienta/zlecenia. Musi także być co treści, sposobu lub kontekstu rozpowszechniania zgodna z prawem, dobrymi obyczajami i godnością zawodu i zasadami etyki. Czynnikiem ryzyka etycznego w marketingu internetowym (szczególnie w marketingu w wyszukiwarkach internetowych, w tym marketingu kontekstowego) jest intensywność i głębokość targetowania, personalizacji lub kontekstowania przekazów, przez co nieraz trudno je oddzielić od pozyskiwania klientów, w tym usług płatnego pośrednictwa. Wymaga to więc ostrożniejszego podejścia, rozważnego korzystania z funkcjonalności narzędzi marketingowych oraz zwracania bacznej uwagi na stosowane modele rozliczeń finansowych z dostawcami usług. W szczególności zalecane jest unikanie: sytuacji docierania przekazów marketingowych do klientów wbrew ich woli, agresywnego kierowania tych przekazów do klientów, nieodpowiedniego kontekstu przekazów tj. ich pojawiania się w sąsiedztwie innych przekazów nieodpowiadających godności zawodu, stosowania rozliczeń polegających na dzieleniu się z dostawcami usług wynagrodzeniem za pomoc prawną, w której nie brali oni udziału. Ostatnio po wyroku SN pojawiły się kontrowersje z dopuszczalnością korzystania z płatnej usługi, reklamy Google AdWords (linków sponsorowanych). Uznano ją za naruszającą godność zawodu ze względu na pojawienie się reklamy wynikach wyszukiwania poza kolejnością, co powoduje, że jest agresywna i nieuczciwa w stosunku do kolegów z zawodu – choć sam wyrok był krytycznie komentowany w piśmiennictwie.
KLIENCI
W przypadku rekomendacji Badania dotyczących klientów warto poświęć trochę uwagi tzw. kontaktom nastawionym na utrzymanie i rozwój relacji (a nie na sprzedaż tj. pozyskanie klienta/zlecenia lub świadczenie usług). Etyczną podstawą takiego kontaktu jest zaufanie (aktualna i antycypowana wiedza, doświadczenia lub wiara, że osoba prawnika, jego kompetencje i pomoc zapewniają poczucie bezpieczeństwa, komfortu, sprawności i efektywności) wyznaczające obszar relacji. Zaufanie jest związane z takimi wartościami zawodowymi jak lojalność (wzajemna pomoc, dbałość o klienta i możliwość liczenia na siebie w zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa, stabilności i pewności), uczciwość i sumienność (prawdomówność, słowność, solidność, prawość, dzielenie się problemami i wątpliwościami). Granice relacji wyznaczają zaś niezależność (z jednej strony to poszanowanie autonomii klienta, z drugiej zaś unikanie jej ograniczeń tzn. wolność od wypływów lub nacisków, zaspokajanie oczekiwań klienta bez naruszania zasad etyki), godność zawodowa (unikanie zachowań podważających szacunek dla konkretnego prawnika i autorytet wykonywanego przez niego zawodu) oraz praworządność (relacja z klientem nie może służyć ułatwieniu popełniania przestępstwa lub unikania odpowiedzialności).
Nie należy także zapominać, że mówimy tu o relacji zawodowej, a nie towarzyskiej lub osobistej. Choć więc wzajemne dopasowanie osobowości, poglądów, przekonań lub zainteresowań jest ważne w relacji, etyka wskazuje, że należy być identyfikowalnym zawodowo i jednocześnie zachować zawodowy dystans, aby nie przekroczyć progu niezależności lub nie popaść w konflikt interesów. Szczególnie w komunikacji elektronicznej, której jedną z głównych cech jest dążenie do zachowania anonimowości i skracania dystansu.
Komunikując się z klientem w ramach kontaktu relacyjnego nie można przekraczać granic określonych przepisami prawa (naruszenia wolności wypowiedzi) i rzeczową potrzebą (dbanie o celowość i potrzebę przekazów w konkretnych okolicznościach, budowanie przekazu w oparciu o znajomość klienta i jego problemów oraz koncentracja na elementach istotnych, a nie drugorzędnych, precyzja sformułowań, jasność i zrozumiałość językowa, brak chęci uzyskania taniej sławy, poklasku, współczucia). Należy także pamiętać o zachowaniu umiaru (powściągliwości w treści wypowiedzi) i taktu (powściągnięcia emocji w wypowiedzi).
